Rruga e Mesme e Lirisë Ekonomike

http://www.mapo.al/2012/05/31/rruga-e-mesme-e-lirise-ekonomike/

Vehap Kola

Është shumë e çuditshme të vëresh përparimin e madh në jetësimin e lirive politike të njerëzve dhe, njëkohshëm, ta shohësh lirinë ekonomike si një vlerë që mund të cenohet dhe të kufizohet, pa u trembur se kjo ndërhyrje mund të jetë dëmsjellëse dhe ndikuese në vetë liritë politike të individëve dhe shoqërive. Ndonëse kjo vlerë është parë gjithnjë si një truk në mbrojtje të interesave të të pasurve dhe zotëruesve të kapitalit, në mënyrë tërësisht të pandershme, i njëjti standard nuk përdoret në rrafshin e lirive politike. E etiketuar në këtë mënyrë, liria ekonomike nuk ka gëzuar thuajse asnjëherë popullaritet të mjaftë aqsa të mund të realizohej dhe të vihej në jetë, sakohë vendimmarrja publike kalon përmes votimit të popullsive të dominuara nga shtresat e mbështetura nga politikat esktreme sociale. Në fakt, këtu nuk duam të fajësojmë njerëzit, individët pjesëtarë të shoqërive moderne, por duam të vëmë në dukje kurthin në të cilin ato janë zënë nga elitat politike dhe ekonomike, me arsyetime në dukje sociale.

Për të qenë të qartë, me sistem të lirisë ekonomike kemi ndërmend atë kuadër të rregullimit ekonomik të një shoqërie, ku roli kryesor i qeverisë do të ishte parandalimi i çdokujt nga përdorimi i forcës apo mashtrimit në ndërveprimin me të tjerët, duke nënkuptuar se edhe mbrojtja kombëtare i përket kësaj kategorie të kompetencave. Në thelb kjo është ekonomia laissez faire. Vërtet ajo është shumë pak e gjasshme në ciklin e jetës së shoqërisë njerëzore, por arritja e saj duhet të qëndrojë si një ëndërr, një motiv për përpjekje; ndërkaq, mosarritja si një shkak për moskënaqje.

Kundërshtarët e kësaj pikëpamjeje mbi sistemin ekonomik marrin si argument faktin se gjendja e ekonomive dhe tregjeve nuk është në një start të drejtë dhe të barabartë. Disa operatorë, veçanërisht transnacionalët, duke gëzuar një avantazh të dukshëm në distancë dhe energji financiare, arrijnë që të thellojnë avantazhin dhe padrejtësinë. Që këtej lind nevoja e ndërhyrjes në ekonomi me qëllim zbutjen e këtyre dallimeve dhe afrimin e esktremeve me njëri-tjetrin. Askush nuk mund të ketë një argument aq të fortë sa ta rrëzojë argumentin e mësipërm, sepse përndryshe me të drejtë do të etiketohej si ekstremist apo me pikëpamje të padrejta mbi jetën dhe shoqërinë njerëzore.

Sidoqoftë, edhe mbrojtësit e zjarrtë të lirisë ekonomike janë poaq dëmsjellës për këtë filozofi, me qëndrimin e tyre kryeneç në mbështetje të pakusht të saj dhe në mospranimin e problemit të diferencave ekonomike të akumuluara nga proceset historike. Është e vërtetë se shoqëria njerëzore sot nuk është as në momentin zero të rrugëtimit të saj historik dhe as në një pikë drejtësie perfekte në shpërndarjen dhe përndarjen e burimeve dhe mundësive ndërmjet njerëzve. Pranimi i këtij konstatimi është arsye e mjaftueshme për të legjitimuar politikat sociale, që vënë dorë në parimin e lirisë ekonomike. Prapëseprapë, pranimi nuk është dhe nuk duhet të jetë asnjëherë arsye për konservimin e një natyre sociale të qeverisjes; konsolidimi dhe zgjerimi i mundësive për lirinë ekonomike duhet të zënë vendin qendror në axhendën e qeverisjes.

Nuk është aspak rastësore që, edhe në rastin e lirisë ekonomike, pozita më e drejtë të jetë ajo e mesme; qëndrimet dhe praktikat teoretike fanatike nuk bëjnë asgjë tjetër përpos zhbërjes së asaj që ka ngritur pikëpamja kundërshtare dhe ngritjes së asaj që pikëpamja kundërshtare do ta zhbëjë sapo të marrë në dorë frerët e pushtetit. Rruga e mesme është ajo rrugë që pranon papërsosmëritë e gjendjes ku ndodhet shoqëria njerëzore, dhe veçanërisht situatës ekonomike, dhe merr përsipër të realizojë misionin e vështirë të realizimit të plotë të sistemit të lirisë ekonomike. Në asnjë rast rruga e mesme nuk duhet të ngatërrohet me rrugën e ekonomisë së përzier, që si një mesatare aritmetike synon të kënaqë qëndrimet e një mase sa më të gjerë votuesish.

Pika më e fortë e sistemit të lirisë ekonomike nuk është suksesi marramendës që ai ka arritur në rritjen e mirëqenies së njerëzve dhe shoqërisë njerëzore, as në eficencën e mekanizmit të tregut të lirë në nxitjen e rritjes ekonomike. Pika më e fortë e tij është përputhja e plotë me themele të caktuara morale të vetë jetës. Çdo individ është tërësisht përgjegjës për atë që i ndodh, për shpëtimin e tij këtu dhe në botën tjetër. Kësisoj, dështimi apo suksesi i një individi në jetën ekonomike është përgjegjësia e vetë atij/asaj.

Dështimi i ekonomive të disa vendeve kryesore të botës i dedikohet pikërisht dështimit të lirisë ekonomike, ngjashmërisht siç dështimi i disa diktaturave i kushtohet mungesës së lirive politike. Në vende në zhvillim dhe demokraci të papjekura si Shqipëria, Maqedonia apo Kosova, indeksi i lirisë ekonomike (publikuar në raportin vjetor Doing Business të Bankës Botërore) shënon nivele të brishta dhe herë-herë përkeqësime nga viti në vit. Është mjaft e interestë të vërehet se pothuaj në çdo rast të krizave ekonomike shkaqet gjenden në ndërhyrjen e politikës në lirinë e individëve dhe mekanizmin e tregut. Pothuaj në të gjitha vendet, ndërhyrja e politikës në ekonominë e vendit bëhet për dy arsye krejtësisht të pandershme: (1) për të fituar votat e publikut të gënjyer me instrumente sociale dhe (2) për të fituar mbështetjen e korporatave, të cilave u garantohet një pozitë monopoli në sektorë të caktuar të ekonomive kombëtare.

Në Shqipëri tashmë është mjaft e dukshme pozita monopol apo oligopol e disa korporatave, të cilat kanë privatizuar ndërmarrje shtetërore të shërbimeve dhe të mirave publike, të konsumit të gjerë dhe të nevojës së parë. Ndonëse pritej që privatizimi të përmirësonte menaxhimin e këtyre kompanive dhe furnizimin e shërbimeve dhe produkteve për qytetarët, në menaxhim është shfaqur dukuria e korrupsionit tipik për administratën publike të politizuar dhe pakënaqësia e qytetarëve është rritur. Sadoqë janë bërë përpjekje formale për liberalizimin e sektorëve të caktuar të ekonomisë përmes legjislacionit dhe veprimtarisë së Autoritetit të Konkurrencës, cilësia e shërbimeve dhe produkteve për publikun nuk është përmirësuar, sepse as tregjet nuk janë liberalizuar njëmendësisht dhe ka garë ndërmjet operatorëve për të fituar klientelën.

Publiku i vendeve tona duhet të vetëdijesohet se shteti duhet të ndalojë çdokënd që provon të ndrydhë lirinë ekonomike të të tjerëve përmes çdo akti. Për aq kohë sa shteti në secilin nga vendet tona të mos e përmbushë këtë rol dhe, nga ana tjetër, të tejkalojë rolin e arbitrit që garanton respektimin e rregullave të lojës në treg, liria ekonomike do të vijojë të mbetet një fushë e djegur. Dhe askush prej nesh të mos presë që vendet tona të zhvillohen, që mirëqenia e gjithësecilit të rritet dhe që perspektiva e sipërmarrjeve tona të bëhet më e sigurt, atëherë kur përpjekja për të arritur këto rezultate s’ka një udhë plotësisht të lirë dhe të ndershme. Me këto kondita, ekonomia do të vijojë të jetë e planifikuar, pavarësisht nëse ky planifikim realizohet nga shteti, nga ofruesi i vetëm i tregut apo nga ofruesi më i favorizuar nga politika.