nga Titus Burckhardt
Do ta nisim rrugëtimin tonë në artin e Islamit me
një përshkrim të Qabesë dhe rolit të saj liturgjik, rëndësia vërtet qëndrore e
të cilës për artin islam dhe, mbi të gjitha, për arkitekturën e tij është mjaft
e qartë. Siç është e ditur, çdo musliman kthen fytyrën e tij nga Qabeja për të
recituar lutjet kanonike dhe çdo xhami është e orientuar sipas këtij drejtimi.
Në krerët në vijim do të shpalosim çdo gjë që rrjedh së këndejmi.
Ka edhe një arsye tjetër për të folur rreth Qabesë
në zëfill të këtij libri: ajo është objekti i vetëm i ndërtuar që luan një rol
obligues në adhurimin e muslimanit. Nëse nuk është një vepër arti në kuptimin e
mirëfilltë të fjalës, – jo më tepër se një kub me mure – ajo i përket atij
rendi të gjërave që mund të quhen “protoart”, përmasa shpirtërore e të cilave
përkon me mitin apo shpalljen, varësisht prej pikëpamjes. Kjo nënkupton që
simbolizmi i brendshëm i Qabesë, në formën dhe ritet që e bashkëshoqërojnë,
përmban në gjendje embrionale gjithë çfarë shprehet nga arti i shenjtë i
Islamit.
Roli i Qabesë si qendër liturgjike e botës muslimane
lidhet ngushtësisht me faktin se ajo shpërfaq lidhjen e Islamit me traditën
abrahamike dhe, që këtej, me origjinën e të gjitha besimeve monoteiste. Sipas
Kuranit, Qabeja qe ndërtuar nga Abrahami dhe i biri, Ismaili, dhe qe Abrahami
që pikënisi pelegrinazhin vjetor në këtë faltore. Qendër dhe origjinë: këto
janë dy aspektet e një realiteti shpirtëror të vetëm, apo sërishmi, siç mund të
thuhet, dy mundësitë themelore të çdo përshpirtshmërie.[i]
Për shumicën e muslimanëve, të falesh duke e
drejtuar fytyrën nga Qabeja, apo nga Meka, që është e njëjta gjë, shpreh a priori një zgjedhje. Me këtë gjest,
muslimani dallon nga hebrenjtë, që falen me fytyrë nga Jeruzalemi, dhe të
krishterët, të cilët “orientohen” duke u kthyer nga lindja e diellit. Ai zgjedh
t’i bashkohet “fesë së qendrës”, që i përngjet pemës prej të cilës burojnë të
gjitha fetë e tjera. “Ibrahimi nuk ka qenë hebre e as i krishterë” thotë
Kurani, “por i veçuar (ḥanīf) dhe i
dorëzuar (muslim)…” (3/67). Kuptimi i
këtyre fjalëve është se besimi i Abrahamit – që është tipizimi i vërtetë i
muslimanit – është i pastër nga përveçimet dhe kufizimet e përfaqësuara (në
sytë e muslimanëve) nga koncepti hebre i popullit të zgjedhur mbi të gjithë të
tjerët, dhe nga dogma e krishterë e një shpëtimtari të vetëm, Birit të Zotit.
Duhet të theksojmë se shpjegimi kuranor i ndërtimit
të Qabesë nga Abrahami nuk thekson rolin e tij si paraardhës i arabëve, – bijve
të tij përmes Ismailit dhe Haxherit – por funksionin e tij si apostull i
monoteizmit të kulluar dhe universal, që Islami synon ta përtërijë. Cilado qoftë
baza historike[ii]
e këtij rrëfimi, është e papërfytyrueshme që Profeti ta ketë shpikur atë për
motive të pak a shumta politike, larg arsyeve të sinqeritetit. Arabët e epokës
paraislame ishin të dhënë pas gjenealogjisë – që, në të gjitha rastet, është
një tipar i nomadëve – dhe nuk do ta kishin pranuar kurrë ndërfutjen e një
paraardhësi, gjersot të panjohur.[iii]
Nëse Bibla nuk i referohet asnjë faltoreje të themeluar nga Abrahami dhe
Ismaili në Arabi, kjo ndodh sepse nuk ekziston asnjë arsye të përmendet një
faltore e vendosur jashtë tokës dhe fatit të Izraelit. Ajo nuk ka njohur kurrë
fatin shpirtëror të ismaelitëve me përfshirje në premtimin e Zotit për
Abrahamin. Le të theksojmë përfundimisht – pa u larguar shumë nga tema jonë –
se është tipike për një “gjeometri” hyjnore, e cila është e saktë dhe e
paparashikueshme njëherësh, të përdorë një faltore abrahamike të humbur në
shkretëtirë dhe të harruar nga komunitetet e mëdha fetare të kohës, si një
pikënisje për përtëritjen e monoteizmit në shtëpinë semite.[iv]
Pyetja që kaq shumë studiues të Islamit i bëjnë vetës, se ç’ndodhi me Mekën që
solli një fe të re?, mund të shtrohet anasjelltas: për ç’arsye kjo fe e re u
shfaq fillimisht në këtë vend?
Kjo formë e shquar arkaike e faltores së Mekës
përputhet me origjinën abrahamike atribuuar asaj. Në të vërtetë, ajo është
rrënuar dhe rindërtuar shpesh, por bash emri i saj, Qabe, që do të thotë “kub”
është një garanci se forma e saj nuk është modifikuar thelbësisht. Ajo është
disi e çrregullt: dymbëdhjetë metër e gjatë, dhjetë metër e gjerë dhe rreth
gjashtëmbëdhjetë metër e lartë.
Tradicionalisht ndërtesa mbulohet me një “mbulesë” (kisweh) që ndërrohet çdo vit dhe, që
prej periudhës abaside, bëhet në pëlhurë të zezë qëndisur me gërma të arta, që
në një stil të goditur dëshmon njëkohshëm aspektin abstrakt dhe atë misterioz
të ngrehinës. Tradita e “veshjes” së faltores duket të jetë futur nga një mbret
i lashtë himiarit dhe me gjasë është pjesë e një tradite fort të nderuar
semite, e cila është e huaj në stil për botën greko-romake: të veshësh një
shtëpi, kësodore, do të thotë ta trajtosh atë si një trup të gjallë apo si një
arkë që mbart pushtet shpirtëror, dhe kjo është mënyra si e kuptonin atë
arabët. Lidhur me të njohurin gur të zi, ai
nuk është mbyllur në qendër të Qabesë, por në një mur të jashtëm afër
njërit prej këndeve. Ai është një meteorit, pra një gur i rënë nga qielli, dhe
Profeti e ka konfirmuar karakterin e tij të shenjtë.[v]
Përfundimisht, do të përmendin rrethinën e jashtme, përafërsisht rrethore, të ḥaramit, që është pjesë e faltores.
Qabeja është e vetmja faltore islame që mund të
krahasohet me tempullin. Ajo quhet rëndom “shtëpia e Zotit” (bejtu ʾLlāh) dhe në fakt ka karakterin e
një “banese hyjnore”, aq paradoksale sa mund të tingëllojë në një mjedis
musliman, ku ideja e transcendencës hyjnore mbizotëron gjithçka. Por, Zoti
“banon”, si të thuash, në qendrën e parrokshme të botës, ashtu siç “banon” në
qendrën e brendshme të njeriut. Duhet kujtuar se e Shenjta e të Shenjtave në
Tempullin e Jeruzalemit, që ishte një farë “banese” hyjnore, kishte formën e
kubit, bash si Qabeja. E Shenjta e të Shenjtave, apo debiri, mbante Arkën e
Besëlidhjes, ndërsa brendësia e Qabesë është e zbrazët,[vi] ose
përmban vetëm një perde, që tradita orale e quan “perdja e Mëshirës Hyjnore (Raḥmeh)”.
Kubi është i lidhur me idenë e qendrës, qëkur është
sintezë kristalore e hapësirës gjithëmbarë, ku secila nga faqet e tij përkon me
një nga drejtimet kryesore, përkatësisht zeniti, nadiri dhe katër pikat
kardinale. Sjellim ndërmend se pozicionimi i Qabesë nuk përkon plotësisht me këtë
skemë, sepse janë katër këndet dhe jo anët e Qabesë që korrespondojnë me katër
pikat kardinale; sepse, pa dyshim, pikat kardinale, në konceptin arab,
nënkuptojnë katër “shtyllat këndore” (erkān)
të universit[vii].
Qendra e botës tokësore është pikëprerja me
“boshtin” e qiellit: riti i ecjes përqark (ṭawāf)
përreth Qabesë, që mund të gjendet në një formë apo në një tjetër në pjesën më
të madhe të faltoreve të lashta,[viii]
shihet si riprodhim i rrotullimit të qiellit rreth boshtit të tij polar.
Natyrisht, këto nuk janë interpretimet që u mvishen këtyre elemeteve rituale
nga Islami vetë, por janë të përbrendësuara në pikëpamjen e përbashkët të të
gjithë feve të lashtësisë.
Karakteri “boshtor” i Qabesë pohohet nga një
legjendë e mirënjohur muslimane, sipas së cilës, “shtëpia e lashtë”, zëfilli e
ndërtuar nga Adami, pastaj e rrënuar nga përmbytjet dhe e rindërtuar nga
Abrahami, është vendosur në skajin e poshtëm të boshtit që përshkon të gjithë
qiejt. Në katin e çdo qielli, një tjetër faltore e frekuentuar nga engjëjt
shënjon të njëjtin bosht, prototipi i epërm i çdocilës prej këtyre faltoreve
është froni i Zotit, rreth të cilit rrotullohet kori i shpirtrave qiellorë. Por,
do të ishte më e saktë të thuhet se shpirtrat rrotullohen brenda tij, qëkur
froni hyjnor ngërthen të gjithë krijimin.
Kjo gojëdhënë është dëshmi e qartë për marrëdhënien
që ekziston ndërmjet “orientimit” ritual dhe Islamit si nënshtrim dhe dorëzim (islām) te Vullneti Hyjnor. Gjesti i
kthimit gjatë lutjes drejt një pike të vetme, e parrokshme si e tillë, por e
gjendur mbi tokë dhe e njëvlershme, në njësinë e saj, me qendrën e çdo bote,
është shprehës i shkrirjes së vullnetit njerëzor në Vullnetin Universal: “dhe
tek Allahu do të kthehen të gjitha çështjet” (Kurani, 3/109). Në të njëjtën
kohë, mund të vërehet se ka një dallim ndërmjet këtij simbolizmi dhe atij të
adhurimit të krishterë, ku pika e orientimit është ajo pjesë e qiellit ku
dielli, imazhi i Krishtit të rilindur, lind në Pashkë. Kjo nënkupton se të
gjithë kishat e orientuara kanë boshte paralele, ndërsa akset e të gjitha
xhamive në botë pikëtakohen.
Takimi i të gjithë gjesteve të adhurimit mbi një
pikë të vetme bëhet i dukshëm në afërsi të Qabesë, ku moria e besimtarëve përkulet
në faljen e përbashkët nga të gjitha anët drejt një qendre të vetme; ndoshta
nuk ekziston ndonjë shprehje më e drejtpërdrejtë dhe e prekshme e Islamit.[ix]
Është arritur në përfundimin se liturgjia e Islamit
lidhet me Qabenë në dy mënyra të ndryshme, por plotësuese: njëra statike dhe
tjetra dinamike. Sipas mënyrës së parë, çdo vend në tokë lidhet drejtpërdrejt
me qendrën në Mekë, dhe në këtë kuptim Profeti tha: “Zoti e ka bekuar
bashkësinë time duke e bërë faltore të gjithë faqen e tokës”. Qendra e kësaj
faltoreje të vetme është Qabeja dhe, besimtari, që falet në faltoren
universale, kupton se të gjitha distancat zhduken në një çast. Mënyra e dytë,
që është dinamike në natyrë, manifestohet në pelegrinazh, që çdo musliman duhet
ta kryejë njëherë në jetën e tij, nëse e ka të mundur. Ka një aspekt të
zhveshjes në pelegrinazh, çka rregullisht përcillet në të gjithë mjedisin
islam. Njëheri, gjurma e tij mbi besimtarin është ajo e rivendosjes së islamit
të tij. Me arritjen në pragun e zonës së shenjtë përreth Mekës, pelegrini
zhvesh të gjithë rrobat e tij, pastrohet me ujë nga koka te këmbët, vishet me
dy copa pëlhure të paqepur: njërën përreth mesit dhe tjetrën mbi supe. Në këtë
gjendje të “shenjtëruar” (iḥrām), ai
i afrohet Qabesë për të kryer ritin e ecjes përqark (ṭawāf), duke përmendur Zotin papushim. Vetëm pas kësaj vizite në
“shtëpinë e Zotit”, ai niset drejt vendeve të ndryshme të veshura me historinë
e shenjtë dhe plotëson shtegtimin e tij duke sakrifikuar një dash në kujtim të
sakrificës së Abrahamit.[x]
Më vonë do të vërejmë sesi këto dy mënyra adhurimi,
njëra statike dhe tjetra dinamike, pasqyrohen në nivele të ndryshme në botën e
Islamit. Në kontekstin e këtushëm duam të tregojmë vetëm një gjë, përkatësisht,
atë që shpirti musliman dhe, që këtej, arti musliman janë të ngulitur fort në
një botë më të afërt me atë të Patriarkëve të Testamentit të Vjetër se me atë
të universit greko-romak, drejt të cilit Islami do të kthehej për elementet e
parë të artit të tij. Nuk duhet të harrojmë se Islami lindi në një “botë pa
njerëz”, ndërmjet dy qytetërimeve të mëdha: qytetërimit bizantin dhe atij pers,
të cilët grindeshin njëkohësisht për Arabinë dhe ndaj të cilëve Islami u desh
të luftonte dhe t’i mposhtte për të mbijetuar vetë. Krahasuar me këto dy botë,
kur secila syresh kishte trashëgiminë e saj artistike[xi]
me prirje për nga natyralizmi dhe racionalizmi, Qabeja dhe ritet e saj
shoqëruese ngjajnë si hedhja e një spirance në një thellësi të përhershme.
*
* *
Kur
Profeti mori Mekën, fillimisht, ai shkoi në vendin e shenjtë dhe kreu ecjen
përqark Qabesë hipur mbi një deve. Paganët arabë e kishin rrethuar këtë vend me
një rrethojë prej 360 idhujsh, një për çdo ditë të vitit hënor. Duke i prekur
këta idhuj me bastunin e tij, Profeti i përmbysi njëri pas tjetrit, ndërsa
recitonte vargun nga Kurani: “E vërteta erdhi, ndërsa e pavërteta u shkatërrua.
Sigurisht, e pavërteta është e paracaktuar të zhduket.” (17/81) Atëherë, atij
iu dorëzua çelësi i Qabesë dhe ai hyri brenda. Muret e brendshme ishin zbukuruar
me vizatimet e realizuara nga një artist bizantin nën porositë e padronëve
paganë të Qabesë. Ato portretizonin skena nga jeta e Abrahamit dhe disa tradita
idhujtare. Ishte edhe një pikturë e Virgjëreshës së Shenjtë dhe Fëmijës. Duke e
mbrojtur ikonën e Virgjëreshës së Shenjtë me të dy duart, Profeti urdhëroi që
të gjithë të tjerët të zhdukeshin. Më vonë ikona e Virgjëreshës u dogj.[xii]
Kjo ndodhi tradicionale dëshmon kuptimin dhe shkallën e asaj që quhet gabimisht
“ikonoklazmë muslimane”, gjë që mund ta quajmë më saktë “anikonizëm”. Nëse
Qabeja është zemra e njeriut, idhujt, që popullojnë atë, përfaqësojnë pasionet
që rrethojnë zemrën dhe pengojnë kujtimin e Zotit. Si rrjedhojë, shkatërrimi i
idhujve – dhe, logjikisht, edhe mënjanimi i çdo imazhi të gjastë për t’u
shndërruar në idhull – është parabola qartësisht më e gjasshme për Islamin e
“një gjëje të vetme”, që është pastrimi i zemrës për hir të teuḥīdit, dëshmimi apo vetëdija se “nuk
ka të adhuruar me të drejtë përveç Zotit”.
Do të ishte e tepërt të krijohej një ikonografi e re muslimane pas një
shembulli të tillë, dhe do e zhvishte parabolën nga kuptimi i saj. Në Islam,
ikonat zëvendësohen nga shkrimi i shenjtë, që është, si të thuash, mishërimi i
dukshëm i Fjalës Hyjnore.*Shkëputur nga libri me titull Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet i Titus Burckhardt, botuar nga Shtëpia Botuese Logos-A, Shkup, dhjetor 2012.
Përktheu nga anglishtja: Vehap Kola
[i] “E gjithë ekzistenca e popujve
të antikitetit dhe e popujve tradicionalë në përgjithësi, mbizotërohet nga dy
ide udhëheqëse: idea e Qendrës dhe idea e Origjinës” (Frithjof Schuon, Light on
the Ancient World [London: Perennial Books, 1965], p. 7).
[ii] Për një histori të shenjtë është
e mundur të jetë më e vërtetë – në kuptimin e përmbajtjes së një realiteti më
të lartë – sesa një referim pastërtisht empirik ose historik të ngjarjeve.
[iii] Shih Y. Moubarac, Abraham in the
Quran, coll. Ètudes musulmanes (Paris: Vrin, 1958).
[iv] Ekzistojnë forma të monoteizmit
edhe jashtë familjes semite apo abrahamike.
[v] Për të gjithë popujt e antikitetit,
një gur i rënë nga qielli mund të jetë vetëm i shenjtë, doemos, pasi gjërat
janë çfarë ato nënkuptojnë.
[vi] Kjo është e vërtetë edhe për
“qelizën” e disa tempujve hindu, “qelizë” apo rrjetë (gharbagriha) që ka
gjithashtu formën e kubit.
[vii]
Apokalipsi i Shën Gjonit përshkruan Jeruzalemin Qiellor si një sintezë e
pavdekshme e botës në formën e një kubi.
[viii] Sidomos në Hinduizëm dhe
Budizëm, por gjithashtu në Krishtërimin mesjetar, në formën e një kortezhi
përreth varrit të një shenjtori.
[ix] Brenda Qabesë nuk ka më
“orientim” ritual. Dallimi ndërmjet çdo drejtimi konvergjues zhduket dhe
tradita e Profetit kërkon që të kryhen katër lutje të shkurtra nga secila anë e
faltores. Kësisoj, në qendrën shpirtërore të botës, kundërtitë apo kundërkahjet
që karakterizojnë botën nuk janë më mbizotëruese, por të mbizotëruara. Sipas
një interpretimi sufi, Qabeja përkon me zemrën si vatër e “Pranisë” Hyjnore dhe
rrotullimet e pelegrinëve përreth Qabesë të ndërmendin rrotullimin e përhertë
të mendimeve apo meditimeve rreth qendrës së parrokshme të shpirtit.
[x] Pelegrinazhi i madh përshkon
botën Islame siç përshkon gjaku trupin e njeriut, me Qabenë në rolin e zemrës.
[xi] Trashëgimia që hera-herës
shfaqet në Europë dhe, me Rilindjen, e marrë fund me gëlltitjen e qytetërimit
themelisht të Krishterë të Mesjetës.
[xii] Sipas El-Ezrakīt, autori i
historisë më të hershme të Mekës. Ikona portretizonte Virgjëreshën e Shenjtë me
Foshnjën mbi gjunjët e nënës.
No comments:
Post a Comment